چگونه برای آزمون کارشناسی ارشد دانشگاه‌های دولتی آماده شوم؟ (قسمت دوم) متون فقه
برای مطالعه‌ی قسمت اول این مطلب (کلیات و نحوه‌ی مطالعه‌ی زبان انگلیسی) از این لینک استفاده کنید. ضمناً برای دیدن سایر مطالب مربوط به آزمون ارشد حقوق خصوصی از این لینک و برای خواندن مطالب مربوط به سایر آزمونهای حقوقی (از جمله شیوه‌ها و تکنیک‌های تست‌زنی) از این لینک و این لینک (که ذیل آرشیو موضوعی هم قابل دسترسی است) استفاده کنید.
گفتیدکه جواب دادن به سوالات متون فقه پس از سوالات زبان انگلیسی از اهمیت بالایی برخوردار است، دلیل این اهمیت چیست؟
خواندن فقه از چند جنبه اهمیت دارد:
اول - همچنان که گفتم آزمون ارشد یک آزمون رقابتی است، و در رقابت آنچه شما را به پیش می‌راند ، این است که درمقام مقایسه با دیگر داوطلبان امتیاز بالاتری بیاورید؛ اینجا هم باز باید تکرار کنم چون متاسفانه اکثریت داوطلبان به سوالات درس متون فقه پاسخ نمی‌دهند پاسخ دادن به سوالات این درس، شما را از سایر رقبایتان جلو می‌اندازد. از تجربه‌ی خودم برای شما بگویم. به نظرم یکی از عوامل موفقیت من در آزمون ارشد – کسب رتبهی بیست و یک کشوری - علاوه بر کسب درصد در سوالات زبان، پاسخ دادن به سوالات متون فقه بود، در سال اول شرکتم در آزمون ارشد، نود و دو درصد فقه زدم و در سال دوم هشتاد و هفت درصد. پس این یک جنبه از اهمیت درس متون فقه.
دوم - ویژگی دیگر فقه این است که هر چه روی فقه سرمایه‌گذاری کنید در واقع روی دروس تخصصی سرمایه‌گذاری کرده‌اید. (چه برای ارشد حقوق خصوصی و چه برای ارشد حقوق جزا، تفاوتی ندارد) زیرا می‌دانیم که منبع اصلی حقوق ما، فقه است و حتی در قانون اساسی و ماده 3 قانون آیین دادرسی مدنی آمده به هنگام سکوت قانون، باید به فتاوای معتبر یا منابع معتبر فقهی مراجعه کرد. وقتی ماده‌ای درقانون می‌بینیم، حکم مندرج در آن را می‌خوانیم، اما استدلال پشت این حکم را نمی‌دانیم ، بدون تردید به خاطر سپردن آن، امری نزدیک به محال خواهد بود. و نیز نقاط ابهام و سکوت بسیاری در قانون هست که برای پر کردن این جاهای خالی ،هیچ چاره‌ای جز رجوع به فقه نیست، مثلا مادهی 263 قانون مدنی بیان داشته:
"در معامله‌ی فضولی، اگر اصیل عالم به فضولی بودن معامله بوده و ثمن را به فضول داده باشد، اما مالک، بیع را اجازه نکند، اصیل حق دارد به فضول مراجعه کرده و ثمن را مطالبه کند."
خب، تا اینجا درست، اما فرض کنید ثمن یک عین معین بوده و بدون تقصیر فضول تلف شده است، آیا با توجه به اینکه اصیل با علم بر فضولی بودن معامله ثمن را به فضول داده باز هم حق رجوع اصیل به فضول باقی است؟ قانون مدنی ساکت است. هیچ چاره‌ای ندارید جز اینکه به سابقه‌ی بحث در فقه رجوع کنید، در شرح لمعه در این خصوص آمده است:
"و ان تلف قیل لا رجوع به مع العلم، لانّه سلّطه علی اتلافه مع علمه بعدم استحقاقه له، فیکون بمنزلة الاباحة، و هو مع بقاء العین فی غایة البعد و مع تلفه بعیدٌ مع توقع الاجازة، لانه حینئذٍ لم یبحْه مطلقاً، بل دفعه متوقعاً لکونه عوضاً عن المبیع، فیکون مضموناً له"(دوره سه جلدی ،ج2،ص23)
خلاصه‌ی بحث این است که می‌فرماید عده‌ای از فقها در این صورت گفته‌اند اگر مشتری بر فضولی بودن معامله علم داشته وبا این حال ثمن را به فضول داده است، حال که این ثمن در ید فضول، تلف شده است اصیل، حق رجوع به فضول ندارد، چرا ؟ چون اصیل با علم بر عدم استحقاق فضول، به دریافت ثمن، این ثمن را در اختیار او گذاشته است و این به منزله‌‌ی این است که اصیل، ثمن را به فضول اباحه کرده و قضیه تابع حکم اباحه است (که درجای خود بحث شده است) اماشهید اول و شهید ثانی در پاسخ این قول می‌فرمایند چنین استدلالی (عدم وجود حق رجوع اصیل به فضول) اگر عین ثمن باقی باشد، که خیلی بعید است و اگر هم ثمن تلف شده باشد باز بعید است چنین استدلالی را بپذیریم زیرا درست است که اصیل، خودش، ثمن را به فضول داد ولی با این توقع داد که مالک، بیع را اجازه کرده و ثمن را در عوضِ مبیع خواهد برداشت حالا که این اتفاق رخ نداد(یعنی مالک، بیع را اجازه نکرده)، موجبی برای بقاء ثمن در دست فضول نیست و باید آن را برگرداند و حال که این ثمن در ید او تلف شده ضامن است و باید بدل آن را برگرداند.
حالا با خواندن این استدلالات و نظرات مختلف در فقه، آیا ممکن است این قضیه و حکم آن را در درس حقوق مدنی فراموش کنید؟ به نظرم غیر ممکن است، هر چیز را با استدلال یاد بگیرید بسیار بهتر آن را به ذهن خواهید سپرد.
فکر کنید در مصاحبه‌ی حضوری آزمون قضاوت یا دکتری، از شما بخواهند مادهی 263 قانون مدنی را خوانده وسپس همین سوال را از شما بپرسند و شما با غرور همین دو نظر و استدلالات آن را با آب و تاب برایشان بگویید. چه شود؟!
سوم - خواندن فقه یک اهمیت دیگر هم دارد که به نظر من نه تنها اهمیتش از جنبه‌‌های قبل کمتر نیست، بلکه بیشتر هم هست. شاید به نظرتان عجیب باشد یا تا حالا از این جنبه به موضوع نگاه نکرده باشید اما فقه، درس زندگی است، نحوه‌ی معاشرت و زندگی در اجتماع را به شما می‌آموزد، به قول امروزی‌ها یک سبک زندگی (life style) است. مثلا دربیان مفهوم عدالت که یکی از شرایط شهود است، در بابِ شهاداتِ کتابِ شرحِ لمعه چنین آمده است:
"و هی هیئة نفسانیة راسخةً، تبعث علی ملازمة التقوی و المروة وتزول بالکبیرة مطلقاً و الاصرار علی الصغیرة و بترک المروة و هی التخلّق بخُلُق امثاله فی زمانه و مکانه، فکثرة السخریة والحکایات المضحکة و نحو ذلک یسقطها"
شاهد باید عادل باشد، اما منظور از عدالت چیست؟ می‌فرماید آن صفت نفسانی است که در آدم مستقر شده و آدم را به حفظ تقوی و مروت بر‌می‌انگیزد، سپس توضیح می‌دهد که عدالت با انجام گناه کبیره، (هر گناهی باشد) یا اصرار بر انجام گناه صغیره یا ترک مروت ساقط میشود ، اما منظور از مروت چیست؟ می‌فرماید مروت این است که به اخلاق آدم‌های هم‌عصر و هم‌زمان و هم‌مکان خودش عمل کند- (یعنی به اصطلاح، ساختارشکنانه رفتار نکند) وبعد نکته‌ی کلیدی‌ای را بیان میکند، به زبان امروزی عرض میکنم زیاد مسخره بازی درآوردن و جوک گفتن و امثالهم مروت را ساقط کرده ،شاهد را از عدالت انداخته و سخن او در دادگاه مسموع نخواهد بود. می‌دانید یعنی چه؟ ما همین یک درس را یاد بگیریم برایمان کافی است. فکر نکنیم به اصطلاح فَشِن!(fashion) تیپ زدن و ساختارشکنانه لباس پوشیدن و به بطالت روزگار گذراندن، هیچ تاثیری در دید جامعه و شرع به ما ندارد. توجه کنید که می‌فرماید سَبُک و خلافِ عرفِ مردمِ مسلمانِ جامعه رفتار کردن هم عدالت را ساقط میکند، اینجا خدای نکرده سخن از دروغ، غیبت، شراب، زنا یا هر چیز دیگر نیست، فقط رعایت نکردن عرف جامعه‌ی مسلمان و سبک رفتار کردن کافی است که عدالت از بین برود و سخن شخص در دادگاه به عنوان شاهد مورد قبول قرار نگیرد.
ممکن است در ادبیات بارها همچنین توصیه‌هایی بخوانیم اما در اینجا و در فقه است که اثر عملی بی‌توجهی به این توصیه‌ها را می‌بینیم. خواندن فقه، هزاران هزار از این درس‌ها دارد که من به دلیل جلوگیری از طولانی شدن یحث از آنها عبور میکنم.
چهارم - فقه ورزش ذهن است. توصیه میکنم حتماً به سراغ آن بروید، من خودم بارها شده ساعات متوالی (4 یا 5 ساعت) فقه خوانده و اصلاً متوجه گذشت زمان نشده‌ام. خود را در دریای آن غرق کنید و لذت ببرید، شما را از دنیای پیرامونتان به کلی جدا میکند. اگر به هر دلیل در زندگی‌تان یا در یک روز بخصوص، مشکلی دارید که دوست دارید ساعاتی بدون فکر کردن به آن مشکل، وقتتان را بگذرانید، بهترین وسیله برای فارغ شدن از آن مشکل و سر حال آمدن، خواندن فقه است، فقه، مثل یک پزشک است که هر از چندی باید خودتان را برای یک چک‌آپ(check up) به او نشان دهید، او شما را معاینه کرده و تنظیم خواهد کرد؛ من خودم چنین رابطه‌ای با فقه دارم؛ در زندگیم هر وقت خواسته‌ام از محیط پیرامونم جدا شوم بهترین پناهگاهم فقه بوده است؛ مثلاً در دوران سربازی! به نظرم در این زمینه کمتر بنویسم بهتر است، هر آن ممکن است مرا به جنون متهم کنید!
راستش من آن روزهایی که سوار بر دوچرخه با یک زیلو و کتاب شرح‌لمعه به پارکی در نزدیکی منزلمان می‌رفتم و با یکی از دوستانم که الان قاضی است، برای امتحان ارشد ابواب مختلف متون فقه را می‌خواندم جزو روزهای عمرم حساب نمیکنم؛ صبح و بعد از ظهر ؛ صبح از ساعت 9 تا 12 و عصر از ساعت 4 تا 8؛ چه روزهای پر استرسی بود؛ قضیه از آنجا دشوار می‌شد که اصلاً هیچ ذهنیتی نداشتیم که این کاری که داریم می‌کنیم بازدهی‌ای دارد یا نه؟ آیا با همه‌ی این تلاش‌ها روز کنکور موفق می‌شویم به تست‌ها پاسخ دهیم یا نه؟ فقط و فقط عشق بود که ما را به پیش می‌راند؛ با خود می‌گفتیم ما به خاطر علاقه‌مان است که داریم می‌خوانیم، موفق هم نشویم اشکالی ندارد، امیدوارم شما هم این حس را تجربه کنید؛ بسیار زیبا است.
فقه را برای آزمون ارشد چگونه بخوانم؟
در خصوص متن عربی باید عرض کنم منبع اصلی آزمون ارشد در درس فقه، کتاب شریف " الروضة البهیّة فی شرح اللّمعة الدِّمَشقیّه " است که در عرف حوزه‌های علمیه آن را شرح لمعه می‌گویند. توجه داشته باشید که منابع دیگر نظیر تحریر الروضة، یا مباحث حقوقی شرح لمعه یا هر منبع دیگری، منابع دست دوم محسوب می‌شوند. شما باید خود کتاب شرح لمعه تالیف شهید ثانی را خریداری کنید. این در واقع متن عربی و اصلی کتاب است؛ عجله نکنید به شرح هم خواهیم رسید. متن اصلی شرح لمعه به گونه‌های متفاوت، در مجلدات مختلف (2 جلدی، 3 جلدی، 4 جلدی، و 8 جلدی) منتشر شده است از بین همه‌ی اینها من دوره سه جلدی را توصیه میکنم که موسسه‌‌ی انتشارات دارالعلم آن را چاپ کرده است ( آدرس این مؤسسه در تهران این است: خیابان انقلاب، خ 12 فروردین، ساختمان تجاری ناشران، طبقه‌ی همکف، ش 18و 16،تلفن 021-66955405 و 21-66973809 و آدرس دفتر مرکزی آن در قم: خیابان ارم، مقابل کوچه 20، پلاک 357 تلفن 251-7744298-9 ). در زیر پیش‌نمایشی از صفحه‌ی عنوان این کتاب می‌بینید که میتوانید برای دیدن آن در ابعاد بزرگتر روی این لینک کلیک کنید.
ویژگی اصلی این چاپ این است که متن کتاب، دارای اِعراب‌گذاری است، یعنی حرکات کلمات و حروف به طور کامل در متن نشان داده شده‌است که این امر هم در دریافت معنی به شما کمک میکند، هم در خواندن متن. در زیر پیش‌نمایشی کوچک از دو صفحه از متن کتاب را می‌بینید، که برای نمایش تصویر در ابعاد واقعی میتوانید روی این لینک کلیک کنید.(در این تصویر، ص23، خط3، همان مطلبی است که پیش از این بحث آن را کردیم. یعنی حق رجوع اصیل به فضول برای دریافت بدل ثمن تلف شده.)
اما درخصوص ترجمه‌ی شرح لمعه، واضح است که متن عربی به تنهایی برای ما کارساز نیست و ما نیاز به یک منبع فارسی داریم. متاسفانه ترجمه‌هایی که در بازار وجود دارد و دانشجویان حقوق معمولاً از آنها استفاده می‌کنند گاه، مشکلات متن عربی را که حل نمی‌کنند هیچ، خواندن خودشان هم نیاز به یک شارح دارد! شاعر فرمود: " تو که نوشم نه‌ای، نیشم چرایی؟ " به نحوی که من خیلی اوقات، متن عربی را که می‌خوانم متوجه می‌شوم، اما ترجمه‌ی فارسی را که می‌خوانم چیزی سر در نمی‌آورم! پس چاره چیست؟
در این زمینه کتابی وجود دارد به اسم " النّضید فی شرح روضة الشّهید " تالیف شیخ حسن قاروبی تبریزی { نضید درعربی به معنای روی هم چیده شده، منظم، درست و استوار است} این کتاب را معمولاً طلاب علوم دینی به عنوان شرح فارسی بر شرح لمعه مطالعه می‌کنند و پسر عمه‌‌ی من که طلبه است مرا با این گنجینه‌ی بی‌نظیر آشنا کرد که بدون تردید جریان زندگیم را عوض کرد. به نحوی که می‌توانم بگویم حیات علمی من به دو قسمت قبل از این کتاب و پس از این کتاب تقسیم میشود! رویکرد این کتاب به این نحو است که به صورت مطلب به مطلب (مثلا در حد چند خط) متن شرح لمعه را توضیح داده و سپس در قسمت ترجمه و شرح عبارت، همان چند خطِ توضیح داده شده را بر روی متن عربی پیاده کرده وبه صورت تحت‌اللفظی ترجمه کرده و ضمیرها را به مرجع ضمیر برگردانده است. فقط این را بگویم: بی‌نظیر است. هر ترجمه یا شرح دیگری را فراموش کنید. مطالب، همچنان که از اسم کتاب بر‌می‌آید بسیار منظم و با استدلالات متقن و محکم توضیح داده شده، به نحوی که در ذهن آدم حک می‌شوند. امتیاز دیگر این کتاب همه‌فهم بودن آن است، اصلاً نیاز نیست دانشجوی حقوق بوده یا در فقه تبحری داشته باشید تا مطالب آن را بفهمید، فارسی بلد باشید کافی است. من فقه خودم را چه در آزمون ارشد چه در آزمون دکتری و نیز درس حقوق مدنی‌ام را مدیون این کتابم. آرزو دارم مولف این کتاب که اصلاً او را نمی‌شناسم با امام جعفر صادق، صاحب فقه جعفری، محشور شود. به راستی بدون اخلاص و بدون چشم‌داشت مادی، انجام چنین کاری غیر ممکن است. چه خوب است که هنوز پای تجاری‌کاری و کتاب‌سازی به حوزه‌های علمیه‌ی ما باز نشده است. در زیر پیش‌نمایشی از صفحه‌ی عنوان این کتاب می‌بینید که میتوانید برای دیدن آن در ابعاد بزرگتر روی این لینک کلیک کنید.
و اینجا هم پیش‌نمایشی کوچک از دو صفحه از متن کتاب را می‌بینید، که برای نمایش تصویر در ابعاد واقعی میتوانید روی این لینک کلیک کنید. (ص 184 از این تصویر، همان مطالبی است که پیش از این راجع به آن بحث کردیم: حق رجوع اصیل به فضول برای دریافت بدل ثمن تلف شده).
تا حالا بیست و دو جلد از این کتاب، بیرون آمده است از جلد 9 به بعد (باب قضا وشهادات) مربوط به مباحث حقوقی است که ما باید مطالعه کنیم، جلد 8 و قبل از آن مربوط به بحث عبادات است که در حوزه‌ی کاری ما قرار نمی‌گیرد. پس اگر خواستید کتاب را بخرید فعلاً باید از جلد 9 تا 22، بخرید، هر چه پول بابت چنین چیزهایی صرف کنید ارزشش را دارد. این کتاب، چون عموماً در حوزه‌های علمیه کاربرد دارد، در شهر تهران یا غیر آن پیدا نمی‌شود، فقط در قم میتوانید آن را بخرید، آن هم در پاساژ قدس، که مرکز کتاب‌فروشی‌های قم است. پاساژ قدس، نزدیک حرم مطهر فاطمه‌ی معصومه (سلام الله علیها) است. در خیابان ارم. از هر کس بپرسید شما را راهنمایی میکند، اما به هر حال مشخصات نشر این کتاب از قرار ذیل است: (انتشارات داوری قم- تلفن 02537732584 و 02537732178 ) فعلاً تقریبا تا آخر بحث نکاح از کتاب نضید بیرون آمده است.
برای مباحث بعد هم که از کتاب شرح لمعه باقی مانده و مباحث مهم و مورد سوالی است، (به خصوص بحث ارث، حدود، قصاص و دیات) منبع دیگری معرفی میکنم، و آن، کتابی است به نام "المباحث الفقهیّه فی شرح روضة البهیّه" تالیف سید جواد ذهنی تهرانی، این کتاب هم که یک کتاب قدیمی است تقریباً به همان شیوه‌ی کتاب النّضید، شرح لمعه را به فارسی تشریح نموده است و بسیار کتاب مفیدی است. این کتاب هم قاعدتاً فقط در قم پیدا میشود. در زیر پیش نمایشی از صفحه‌ی عنوان این کتاب را می‌بینید که میتوانید برای دیدن تصویر بزرگتر آن روی این لینک، کلیک کنید.
و اینجا هم پیش‌نمایشی کوچک از دو صفحه از متن کتاب را می‌بینید، که برای نمایش تصویر در ابعاد واقعی میتوانید روی این لینک کلیک کنید.
من با محدودیت وقت مواجه هستم، چه ابوابی از فقه را دراولویت قرار دهم؟
اگر واقعاً وقت ندارید، گرچه توصیه‌ی من این است که از وقت سایر درس‌ها کم کنید – بجز زبان انگلیسی که قبلاً راجع به تأثیر آن در رتبهی شما صحبت کردیم – و روی فقه سرمایه‌گذاری کنید، ولی اگر در همین حد هم وقت ندارید توصیه‌ی من این است اول، باب متاجر (جلد ده، یازده و دوازده کتاب النّضید) و ابواب حدود، قصاص و دیات را مطالعه کنید، هر چند در این زمینه قاعده‌ی کلی وجود ندارد، و هر سال تمرکز سوالات آزمون‌ها ممکن است با سوالات سنوات قبل متفاوت باشد اما تتبّع در کتاب‌های تست متون فقه در سال‌های متفاوت نشان می‌دهد معمولاً از ابواب متاجر، حدود، قصاص و دیات، بیشتر، سوال طرح شده است.
آیا در پایانِ مباحثِ مربوط به فقه ، توصیه‌ای مانده که به ما بگویید؟
بله؛
نکته‌ی اول اینکه میتوانید در کنار روش‌های پیش‌گفته، به یک روش دیگر هم فقه را بیاموزید و آن هم استفاده از فایل‌های صوتی است. خوشبختانه امروزه، با وجود وسائل جدید صوتی و تصویری ، امکاناتی در دست ما است که روزی فکرش را هم نمی‌کردیم؛ مثلاً میتوانید در خانه‌ی خود باشید و در محضر بزرگ‌ترین اساتید فقه در حوزه‌ی علمیه‌ی قم، فقه بیاموزید؛ فایل‌های صوتی تدریس حوزویِ شرح لمعه ، امروزه با اندکی زحمت و هزینه در دسترس ماست که بسیار هم ذیقیمت هست. یکی از برترین مدرسین کتاب شرح لمعه در حوزه‌های علمیه ، آیت‌الله استاد وجدانی است که یکی از بهترین اساتید فقه در زمان خود بوده است – و وقتی فایل صوتی را شنیدید متوجه می‌شوید که لهجه‌ی ترکی بسیار شیرینی دارد – میتوانید این فایل‌ها را خریداری کرده و در اوقات مرده، مثل زمانی که در اتومبیل هستید، خدای ناکرده به جای موسیقی‌های آنچنانی!، فقه بیاموزید.
برای تهیه‌ی این فایل‌ها ، به فروشگاه گنجینه‌ی معرفت رجوع کنید. ( در صورت تمایل، آدرس و تلفن این فروشگاه در تهران را از این لینک ببینید؛ این لینک هم سایت رسمی این فروشگاه است که در قالب یک فایل نرم‌افزاری لیست محصولات خود را ارائه نموده و این لیست از این لینک قابل دانلود است. این هم صفحه‌ای است که سی دی های مربوط به آیت‌الله وجدانی در آن معرفی شده است)
نکته‌ی دوم اینکه در مباحثی که مطالعه میکنید هنگامی که به مباحث مربوط به عبد و کنیز می‌رسید خودتان آنها راحذف کنید چون این امور در زمان ما موضوعیت ندارد، مورد سوال هم واقع نمی‌شوند. مباحث مربوط به مستحبات و مکروهات یا واجب و حرام هم چون مربوط به رابطه‌ی انسان و خدا است و از حقوق اجتماعی خارج است جز حذفیات محسوب میشود.
و نکته‌ی سوم و پایانی اینکه میتوانید در پایان هر بابی که می‌خوانید تست‌های مربوط به آن را هم بزنید که در جریان نحوه‌ی طرح سوال قرار بگیرید. چون من چند سالی است که از آزمون ارشد فاصله گرفته‌ام و در سنوات اخیر، تست ها را مطالعه نکرده‌ام در این زمینه نمی‌توانم مشاور خوبی برای شما باشم ؛ خودتان با نگاه کردن به تست‌ها دستگیرتان میشود که روی چه مباحثی باید تمرکز بیشتری داشته و مباحث را چگونه مطالعه کنید.
قسمت‌های بعدی این مطلب در خصوص نحوه‌ی مطالعه و منابع سایر دروس آزمون کارشناسی ارشد نیز در وقت مقتضی تایپ شده و روی وبلاگ قرار خواهد گرفت.
مشتاق شنیدن نظراتتان هستم.
برای مطالعه‌ی قسمت اول این مطلب (کلیات و نحوه‌ی مطالعه‌ی زبان انگلیسی) از این لینک استفاده کنید. ضمناً برای دیدن سایر مطالب مربوط به آزمون ارشد از این لینک و برای خواندن مطالب مربوط به سایر آزمونهای حقوقی (از جمله شیوه‌ها و تکنیک‌های تست‌زنی) از این لینک (که ذیل آرشیو موضوعی هم قابل دسترسی است) استفاده کنید.
سلام وقت شما بخیر الان اطلاع دارید که کتاب النّضید فی شرح روضة الشّهید تا جلد چند چاپ شده؟ و دقیقاً باید کدوم جلد خریداری بشه؟ و آیا کتب آقای شیروانی پاسخ آزمون ارشد زو نمیده؟ بسیار ممنونم.